Tentoonstellingstekst: Territorial Phantom

Van 29-03-2008 t/m 12-05-2008

De titel 'territoriaal fantoom' is afkomstig van de State of Sabotage. Deze door kunstenaars opgerichte staat is overal, of kan overal zijn: een territoriaal fantoom, een staat zonder afgebakend territorium. Door een papieren paspoort, kun je tijdens de opening en de dag erna inwoner worden van de culturele fantoomstaat State of Sabotage. Inwoners van de State of Sabotage zijn dan ook nomadische groepen. Waar State of Sabotage zich ook manifesteert, van Australië tot Oostenrijk ondermijnt het bestaande systemen door staatgecontroleerd landbezit en grenzen af te wijzen. Een vreemde vergelijking valt te maken met de term 'radar ghost' (wat ook de term spook of fantoom in zich heeft) dat ontstond als militaire term om valse signalen te beschrijven die door een radar van een schip opgepikt werden.

Marine Hugonnier, een van de deelnemende kunstenaars aan de tentoonstelling schrijft in haar boek 'A Film Trilogy' dat perspectief een uitvinding was en geen ontdekking. Zoals Amerika niet ontdekt was omdat het continent al bestond, is perspectief een willekeurig systeem van representatie en daarom een uitvinding. Geografie organiseert ruimte om het te begrijpen. Om begrip te verkrijgen trekt men lijnen en wordt een grid over een geografisch gebied gelegd. En zoals ruimte wordt gemeten en opgenomen op kaarten, werden optische regels bedacht om ruimte en tijd weer te geven in schilderijen. Deze rationalisering van ruimte en tijd is de fundamentele uitvinding van het perspectief. Het vestigde de overheersing van de westerse blik in beeld voor eeuwen. Zoals Marine Hugonnier de Franse kunsthistoricus Daniel Arasse citeert: 'perspectief is dus een politieke handeling richting de representatie van macht' 2.

Zelfs oude Griekse kaarten waren meer een systeem van relaties dan een opsomming van locaties. Wereldkaarten van Eratosthenes uit de 3e eeuw voor Christus waren middelen om het belang van een bepaalde plaats aan te geven als element binnen een systeem van relaties. Eratosthenes was toen al meer geïnteresseerd in de structuur van een kaart dan in een inventarisatielijst. Hij maakte dan ook geen systematisch grid, maar meetkundige relaties tussen plekken die geen meetkundig verband met elkaar hadden. Nieuwe verbanden en reizen door de bewoonde wereld werden hierdoor op een abstracte en geometrische manier mogelijk. 3.

Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat het begrip van ruimte, de rationalisering, het in kaart brengen en daarmee ook een bepaalde manier van opeisen van ruimte, overheersing en macht heel dicht bij elkaar liggen. Voor kunstenaars lijkt het opnieuw actueel geworden hierop te reflecteren.

Oorlogen breken vrijwel dagelijks overal ter wereld uit. 9/11, Afghanistan, Irak, de eindeloze strijd tussen Palestina en Israël, Darfur en Kenia zijn enkele in het oog springende voorbeelden. Deze brandhaarden zijn ontstaan vanwege complexe en tegenstrijdige conflicten en gevechten over verschillende geopolitieke, economische, culturele, etnische en religieuze belangen. Supermachten proberen met legers hun liberale, kapitalistische economische systemen en aanverwante waarden op te leggen. De meeste oorlogen en clashes vinden plaats in ontwikkelingslanden. Sommige van deze oorlogen kunnen gezien worden als een voortschrijdende vorm van kolonisering. Deze militaire ingrepen zijn een onderdeel van de complexe problemen waar zich ontwikkelende landen mee te kampen hebben: de zich ontplooiende natiestaten lijken niet altijd zelf iets in de melk te brokkelen te hebben. Meer dan eens moet men lijdzaam toezien hoe de uitdagende overgang van dekolonisatie en onafhankelijkheid naar modernisering en globalisering door een buitenlandse mogendheid geforceerd wordt. 4.

Het gaat vandaag de dag blijkbaar nog steeds om ruimte, om het bezetten van ruimte, om een vorm van kolonisering, welke belangen of redenen er ook als achtergronden dienen. We kunnen zeggen dat plaatsen politiek zijn, zelfs het leeghouden van een plek op een natuurlijke manier is een politieke daad. Men vecht om scheidingen te handhaven of op te heffen en weer anderen proberen er ongemerkt tussendoor te fietsen. Gebieden vormen zich en veranderen van karakter door politieke, culturele, of persoonlijke inmenging. Elke plek is in feite een opeenstapeling van andere plekken, dat wil zeggen de plek op verschillende momenten in de geschiedenis. Hiernaast zijn plekken vaak gebonden aan persoonlijke en collectieve herinneringen. Ze bevatten grenzen, of liever gezegd drempels, die verder reiken dan fysieke barrières of tijd.

Parallel hieraan lopen ontwikkelingen als een toenemende vercommercialisering en privatisering die ervoor zorgen dat steeds meer publiek terrein privaat wordt. Ruimten die ooit als publiek golden komen de laatste twintig jaar steeds meer in particuliere handen. Bovendien proberen met name westerse overheden, de laatste vijf jaar, de stedelijke ruimte te pantseren, te observeren en te controleren. 5. Zijn we gefixeerd op eigendomclaims, de mogelijkheid onszelf in te sluiten en onze identiteit te vinden in onze omgeving?

Naast de invloed van oorlog, privatisering en toenemende overheidsbemoeienis is door de opkomst van digitale netwerken en draadloze technologieën ook onze relatie tot plaatsen veranderd. Draagbare elektronica helpt ons bij het navigeren door stad of land en vormt daarmee meer en meer onze mediale plaatsbepaling. Straks vormen niet langer statische herkenningspunten als de kerktoren ons referentiekader, maar bepaalt communicatie, het aangesloten of juist niet aangesloten zijn ons kader; aan, uit, verdwaald of gelocaliseerd zijn.

De kunstenaars in 'Territorial Phantom' gaan in op (over)heersende noties van begrippen als grenzen, territoria, bezetting of inname van ruimte. Ze reageren op grids, of leggen deze over (territoriale) gebieden heen. Als kunstenaars eisen ze ruimte op en zetten hiervoor diverse artistieke strategieën in. In de tentoonstelling worden mentale, sociale of politieke fenomenen over het innemen van ruimte in kaart/beeld gebracht. 6.

noot 1 Edward Said, Culture and Imperialism. 1993, p. 7
noot 2 Marine Hugonnier, A Film Trilogy. 2007, p. 107
noot 3 Christian Jacob, 'Mapping the Mind', in: Mappings, 1999, p. 40-41.
noot 4 zie hiervoor ook cat. Istanbul Biënnale: Not Only Possible, But Also Necessary: Optimism in the Age of Global War, 2007, waarin verwezen wordt naar 'Empire', een boek van Antonio Negri en Michael Hardt.
noot 5 zie hiervoor Saskia Sassen in: 'Hybride Ruimte': Open, nr. 11, p.21 - Het gaat hier om publiek toegankelijke ruimte, niet te verwarren met publieke ruimte, waar het in de volgende tentoonstelling over zal gaan, de verschuivende noties van wat private en wat publieke ruimte betreft.
noot 6 Het Engelse Mapping betekent dan ook volgens het Van Dale woordenboek letterlijk 'in beeld brengen', alsof het in beeld brengen via een kaart de enige en meest logische manier is.

AES F
RU, established in 1987, live and work in Moscow and New York
Tatiana Arzamasova, Lev Evzovich, Evgeny Svyatsky
Last Riot, 2007
1-channel Video
Courtesy the artists, Triumph Gallery, Moscow, and Multimedia Art Center, Moscow

De virtuele wereld groeit exponentieel. De eigen grenzen worden overschreden naar nieuwe zones en doen de wereld veranderen in een compleet nieuw fenomeen. In deze nieuwe wereld zien oorlogen eruit als games -zoals in www.americasarmy.com, een door de Amerikaanse overheid gemaakt oorlogsspel gebaseerd op echte oorlogservaringen. Het 'paradijs' dat AES F toont genaamd 'Last Riot' is een gemuteerde wereld waarin de tijd stilstaat en het verleden dichtbij de toekomst staat. De inwoners zijn geslachtsloos en engelachtig geworden. Dit is een wereld waar de heftige, vage of erotische verbeelding natuurlijk overkomt in zijn kunstmatige onstabiele 3D perspectief. De helden van het nieuwe tijdperk hebben maar één identiteit, die van deelnemers aan de laatste strijd. Iedereen vecht voor zichzelf en de ander, niet langer valt er verschil te maken tussen slachtoffer en aanvaller, man en vrouw, iedereen vecht, maar waarvoor en waarom? Deze wereld viert het einde van ideologie, geschiedenis en ethiek.

Yael Bartana
IS/NL, 1970, lives and works in Amsterdam and Tel Aviv
Mary Koszmary, 2007
DVD, colour, sound, 16:9, 10'50” min.
Courtesy the artist and Annet Gelink Gallery, Amsterdam

Midden op de dag geeft Slawomir Sierakowski, een jonge, radicaal linkse Pool, een speech in het stadion van Warsaw. Tijdens de jaren van de Republiek van Polen (1921-1939) was dit stadion een van de favoriete plekken voor partijbijeenkomsten en staatfestivals. De speech volgt de esthetiek van nationalistische propaganda films, maar de inhoud van de speech gaat niet alleen in tegen de stijl, maar tegen alles wat eraan ten grondslag ligt. De spreker worstelt met de vorm en maakt zichtbaar hoezeer we gehinderd blijven door nationalistische codes. De spreker praat voor een vrijwel leeg stadion waar maar enkele jongeren de woorden aanhoren. Hij beschrijft de gevolgen van het vertrek van Joden na de Tweede Wereldoorlog naar Israël in cultureel en linguïstisch opzicht. Sierakowski roept de joodse Polen op terug te keren naar Polen. Door het citeren van de stijl van oude nationalistische propaganda films toont Bartana de overeenkomsten tussen het ideologische en het visuele van deze film waarin de speech als vorm van verzet fungeert. Uiteindelijk is Bartana geïnteresseerd in de mogelijkheden en onmogelijkheden van de inhoud van de speech en de anti-semitische en racistische vragen die een film als deze oproepen.

Cao Fei
CN, 1978, lives and works in Beijing
RMB City, 2007
DVD, 6' min.
Courtesy the artist and Vitamin Creative Space, Guangzhou

Architecte China Tracy, digitaal alter-ego van Cao Fei, gaat een stad genaamd 'RMB City' in Second Life bouwen. China's huidige obsessie met intensieve land ontwikkel-projecten wordt uitgebreid naar Second Life. 'RMB City' is een ingedikte belichaming van hedendaagse Chinese steden met veel karakteristieke elementen; het is een serie nieuwe Chinese fantasiebeelden die hoogst tegenstrijdig zijn. Het toekomstbeeld dat Cao Fei schept is beladen met ironie en achterdocht, is onderhoudend en politiek. Als een ruwe mengvorm van communisme, socialisme en kapitalisme is RMB City gerealiseerd in een geglobaliseerd digitale omgeving waar overdadige symbolen van Chinese realiteit gecombineerd worden met vluchtige verbeeldingen van de toekomst van het land. Vanuit de lucht kijken we op het water en zien verschillende nieuwe en oude iconen; een groot reuzenrad dat op de punt van het Monument voor de Mensenhelden draait, kleine raketten die continue de lucht in gestuurd worden en een standbeeld van Mao Zedong dat in de oceaan drijft.

Yolande Harris
UK, 1975, lives and works in Amsterdam

Sun Run Sun: Satellite Sounders, 2008
6 sounders: satellite sound walk instruments
sound GPS mini-computers headphones

Sun Run Sun: Dead Reckoning, 2008
6 channel sound installation
live data processing from a static GPS receiver

'Sun Run Sun' brengt de connectie tussen bewustwording van de omgeving en technologische ontwikkeling in kaart, waarbij om beide te versterken geluid wordt gebruikt. Het project onderzoekt de kloof die bestaat tussen de lichamelijke ervaring van een locatie en de berekende data van de positie van een individu. Yolande Harris zoekt hierbij naar een individuele ervaring van actuele plaatsbepalingstechnologieën door een persoonlijke beleving van geluid. Er wordt in dit project gezocht naar een gevoel van (opnieuw) verbonden zijn met je omgeving door een onderzoek naar oude, nieuwe, toekomstige en dierlijke navigatie.
Dit project, recent door Harris afgerond als Artist in Residence bij het NIMk, bestaat uit twee delen: een geluidsinstallatie en een serie draagbare instrumenten om mee te nemen op een wandeling door de stad. In de installatie 'Dead Reckoning' maakt Yolande Harris patronen hoorbaar van om de aarde draaiende satellieten die binnen of buiten bereik raken en inconsequenties in hoe GPS technologie de positie van het individu bepaalt binnen een raster van lengte/breedtegraden. De draagbare 'Satellite Sounders' zetten de live satellietdata direct om in een geluidscompositie die je hoort via een koptelefoon terwijl je door de stad loopt. Live signalen van bewegende satellieten genereren samen met de coördinaten van de performer op aarde een continue veranderende elektronische soundscape. De soundscape van Yolande Harris roept de vraag op wat binnen is en wat buiten, wat het betekent om je positie te bepalen en wat het betekent om verdwaald te zijn.
Meer informatie:

Marine Hugonnier
UK, 1969, lives and works in London
The Last Tour, 2004
Super 16 mm film transferred onto DVD, with sound (16:9)
approx. 14' 17” min.
Dimensions variable
Courtesy the artist and Max Wigram Gallery, London

Deze film van Marine Hugonnier neemt als vertrekpunt de regels die in toenemende mate onze toegang tot, en perceptie van, natuur bepalen. 'The Last Tour' speelt zich af aan het einde van de spektakelmaatschappij, op het moment dat de meeste toeristische attracties gesloten worden voor het publiek. In dit fictieve verhaal wordt als laatste reis een ballonvlucht over de iconische Matterhorn in de Zwitserse Alpen ondernomen. Iedereen die de berg opzoekt bevindt zich al 'in' een beeld wat men van die berg heeft. Het berggebied dat in de nabije toekomst afgesloten zal worden, waar we geen foto's van meer kunnen nemen, zal misschien een gat op de kaart worden en ontsnappen aan controle, tijdbeheersing, geografische codes en ruimte, alsof het nooit ontdekt is geweest. 'The Last Tour' gaat over afsluiten en omheining. De kern van Hugonnier's werk bestaat uit menselijke subjectiviteit die de omgeving heeft aangepast aan de beelden die het gecreëerd heeft oftewel 'the politics of vision'.

Karen Lancel
NL, 1963, lives and works in Amsterdam
nomansland, 2002-2008
hybrid meeting space

Op 18 maart 2002 initieerden de kunstenaars Marjorieke Glaudemans en Karen Lancel een nieuw land op het internet. Door het fysiek registreren van tien vierkante meters op de grens van de provincies Groningen en Drenthe is een symbolisch stuk land wettelijk geregistreerd als niemansland.
'nomansland' is een ontmoetingsplek, een hybride platform voor uitwisseling en debat, een conceptuele ruimte met een basis op het Internet. 'nomansland' initieert sociale interventies in de publieke ruimte, nodigt het publiek uit voor online gesprekken en om deel te nemen aan offline discussies en performances. Actief binnen de publieke ruimte van het Internet nodigt 'nomansland' deelnemers uit te berichten over persoonlijke ervaringen, psychologische en collectieve connotaties en politieke systemen die raken aan het idee rondom grenzen. Een grens kan uitsluiten, maar kan ook functioneren als oriëntatie en overgangsgebied; a space in between. 'nomansland' toont onderliggende systemen en mechanismen bij het vormen van identiteit in een globaliserende samenleving.

www.nomansland.nu functioneert als platform en als groeiend collectief geheugen van 'nomansland'. Website hosted by driebit.nl.

Lucas Lenglet
NL, 1972, lives and works in Amsterdam and Berlin
Panzersperren, 2006
350 x 210 x 550 cm
aluminum
Courtesy the artist and Magnus Müller, Berlin
photo: Luuk Kramer

In het recente werk van Lucas Lenglet is steeds meer sprake van het denken over de keerzijde van geweld en agressie. De veiligheid, of het zoeken daarnaar, bevestigt de vanzelfsprekende aanwezigheid van geweld en de onontkoombaarheid ervan. 'Panzersperren' bestaat uit kruizen die zoals de titel al aangeeft gebruikt worden om een gebied mee af te zetten, om tanks tegen te houden. In deze installatie verwijzen de kruizen -waarvan de originelen veel groter zijn- nog steeds naar veiligheid, maar vormen ze zelf door hun fragiele opstelling een gevaar. Lenglets sculpturen zijn misschien te elegant, te gestileerd om destructief te zijn, om angst in te boezemen. Maar Lenglet weet dat geweld in deze spektakelmaatschappij niet van zijn esthetische component, van het theatrale effect, gescheiden kan worden. De onnatuurlijke belichting maakt de vervaarlijke kruizen tot een minimalistisch, 'onschuldige' structuur en roept de sfeer op van een decor of filmset. 'Panzersperren' fungeert als synthese van onze angsten, een verstoorde conditie die is verkregen door actuele begrippen als bescherming, isolatie en paranoia. Lenglet maakt objecten/instrumenten/architectuur die op hetzelfde moment tegenstrijdige eigenschappen als aanval, verdediging en bescherming bevatten.

Raqs Media Collective
IN, established in 1991, live and work in New Delhi
Jeebesh Bagchi, Monica Narula, Shuddhabrata Sengupta
Sightings, 2007
photographic images, printed markings and text
4 x (129,54 x 274,32 cm)

De foto's van Raqs Media Collective zijn beelden van delen afbladderend pleister op een stenen muur die doen denken aan kaarten. Elk deel pleister roept een geografisch karakteristiek element op – een landengte hier en een schiereiland daar, een continent of een eiland elders. Samen lijken de beelden de mogelijkheid van een totale kaart van de wereld aan te duiden die je kunt ontdekken als je van dichtbij naar muren in verval kijkt. De beelden bevatten cryptische aanduidingen en teksten die over vier figuren verhalen. Over illegale vreemdelingen die door het water navigeren, krakers die een schuilplaats van geteerd zeildoek bouwen, elektronica piraten die cd's branden en arbeiders die machines beschermen in een bezette fabriek. Raqs Media Collective omschrijft het als: 'een grillig, maar zorgvuldig samengesteld navigatie hulpmiddel voor de wereld van vandaag de dag.'

State of Sabotage (SoS)
SoS Temporary Embassy

State of Sabotage, 2003-06
DVD

'State of Sabotage', afgekort SoS, is op 30 augustus 2003 opgericht door de Oostenrijkse kunstenaar Robert Jelinek. Het is een echte staat, de eerste soevereine culturele staat volgens het internationale recht. Maar het is een staat die overal is of kan zijn: een territoriaal fantoom, een staat zonder afgebakend territorium. SoS inwoners zijn dan ook nomadische groepen. En waar SoS zich ook manifesteert – van Australië tot Oostenrijk – ondermijnt het bestaande systemen door staatgecontroleerd landbezit en grenzen af te wijzen. In verschillende landen zijn bijvoorbeeld SoS putdeksels in de grond geplaatst -een ontwerp van Robert Jelinek- die geen openbare voorzieningen, maar virtuele transnationale tunnels bedekken. De SoS staat is overal. Het SoS afsluitingsdeksel kan als een verschuiving in staatsgrenzen functioneren, als een nieuwe vorm van staatsafbakening.

Artur Zmijewski
PL, 1966, lives and works in Warsaw
Them / Sie, 2007
single-channel video, color, sound, 26'30” min.
courtesy the artist and Galerie Peter Kilchmann, Zürich

Artur Zmijewski behoort tot een van de meest prominente figuren van de hedendaagse Poolse kunstscene. Ongewone en verrassende situaties, die de kunstenaar doorgaans zelf provocatief introduceert, vormen het uitgangspunt van een oeuvre dat de scheidslijn tussen normaal en abnormaal, geregeld en ontregeld doet vervagen. Het werk van Zmijewski, waarin zieken en ouderen, religieuze fanatici of naakte soldaten een prominente plaats hebben, keert het vertrouwde binnenste buiten. In zijn film 'Them' die ook op de laatste Documenta getoond is, zet Zmijewski de discussie over hoe ver kunst kan en mag gaan op scherp en zien we hoe het destructieve vormen kan aannemen. Hij arrangeert een workshop waar Poolse Christenen, Joden, Jonge socialisten en Nationalisten met elkaars gedachtegoed geconfronteerd worden. De creatieve ruimte verliest hierbij zijn onschuld.

tekst / samenstelling tentoonstelling: Petra Heck